Związek Pracodawców Klastry Polskie

Wstęp

Nowy rodzaj polityki gospodarczej stosowany obecnie w Europie za sprawą Strategii Lizbońskiej ma doprowadzić do stanu, w którym gospodarka Unii Europejskiej stanie się opartą na wiedzy najbardziej konkurencyjną gospodarką na świecie. Będzie ona zdolna do trwałego rozwoju, będzie tworzyć większą liczbę lepszych miejsc pracy i przejawiać większą spójnością społeczną. Zagadnienia rozwoju konkurencyjności i innowacyjności gospodarki regionów, mające swoje źródło w wymienionej strategii i kontynuację w Regionalnych Strategiach Innowacji, zyskują coraz większą popularność i znaczenie. Bez wątpienia bardzo ważnym i to coraz ważniejszym narzędziem wspierającym ten rozwój są klastry. Systemy klastrowe są innowacyjnym wymiarem współpracy i formy organizowania współczesnej przedsiębiorczości.

1. Pojęcie klastra, inicjatywy klastrowej i potrójnej helisy

Klastry w ostatnich latach zyskały dużą popularność i nabrały szczególnego znaczenia jako koncepcja współpracy przedsiębiorstw oraz element polityki wsparcia rozwoju gospodarki regionalnej. Wielu światowych badaczy wskazuje jak pozytywne aspekty ponosi za sobą tworzenie regionalnych klastrów. Mają one wpływ na zwiększenie konkurencyjności i rozwoju przedsiębiorstw, a także rozwój całego regionu. Zainteresowanie fenomenem klastrów zaowocowało powstawaniem inicjatyw i programów rozwoju klastrów, a także wyłonieniem koncepcji polityki opartej o klastry.

Definicja klastrów najbardziej zakorzeniona w społeczeństwie stworzona została przez Michael'a E. Porter'a, który sam ją kilkukrotnie modyfikował, co wskazuje, iż jest to ciągle młody obszar badawczy. Porter zdefiniował klastry jako „geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji (na przykład uniwersytetów, jednostek normalizacyjnych i stowarzyszeń branżowych) w poszczególnych dziedzinach, konkurujących między sobą, ale również współpracujących”. Istnieje wiele definicji klastrów, można jednak wyróżnić kilka cech charakterystycznych dla tych struktur:

przestrzenna koncentracja podmiotów,
konkurencja i kooperacja,
system wzajemnych powiązań przedsiębiorstw,
wspólna droga rozwoju.

Istotną sprawą jest odróżnienie klastra od tzw. inicjatywy klastrowej. Inicjatywa klastrowa to sformalizowana w mniejszym lub większym stopniu grupa aktorów lokalnych, która dąży do zainicjonowania danego klastra bądź rozwiązania ważnych problemów już funkcjonującego klastra. Powstanie inicjatywy klastrowej może wynikać z oddolnych działań podmiotów zainteresowanych współpracą (tzw. podejście bottom-up), bądź z działań odgórnych podejmowanych przez władze publiczne (tzw. podejście top-down). Najczęstsze i zdecydowanie najlepsze są inicjatywy oddolne, ponieważ środowisko najlepiej wie czego najbardziej potrzebuje.

Klastry opierają się na korzyściach współdziałania realizowanego pomiędzy przedsiębiorstwami, nauką (sferą badawczo-rozwojową) i administracją publiczną. To współdziałanie określane jest jako potrójna helisa (ang. triple helix), która prowadzi do bardziej efektywnego wykorzystania lokalnie dostępnych zasobów. Pole nałożenia się tych trzech grup podmiotów to obszar ich wzajemnej współpracy, który jest właśnie klastrem.

2. Polityka rozwoju

Klastry traktować powinno się jako mechanizm aktywizacji całych regionów, a nie tylko sposób rozwoju pojedynczych przedsiębiorstw. Dają one możliwość stworzenia sieci współpracy i powiązań gospodarczych, których siła oddziaływania znacznie przekracza lokalne ramy. Innymi słowy, klastry mogą stanowić fundament rozwoju regionalnego.

Koncepcja klastrów gospodarczych nabiera coraz większego znaczenia i popularności. Poziom wpływu klasteringu na ogólny rozwój spowodował ukształtowanie polityki wspierania klastrów, czego przykładem jest rozwijana w ostatnim czasie, głównie przez OCED, koncepcja polityki rozwoju gospodarczego opartego na klastrach.

Zarówno w krajach uprzemysłowionych jak i rozwijających się, w ramach polityki klastrowej uruchamia się działania, które mają na celu stymulowanie rozwoju regionalnego za pomocą wsparcia podmiotów gospodarczych w poprawie ich pozycji konkurencyjnej.

Wyróżnić można 4 obszary polityki wspierania klastrów:

polityka nastawiona na kreowanie przewagi konkurencyjnej w kluczowych sektorach gospodarki,
polityka nastawiona na podnoszenie konkurencyjności w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw,
polityka stymulowania rozwoju regionalnego oraz zwiększania ich konkurencyjności i atrakcyjności,
polityka skierowana na wzmocnienie współpracy przemysłu ze sferą badań w celu tworzenia innowacji.

Koncepcja klastrów staje się również istotnym elementem polityki gospodarczej Unii Europejskiej, wpisując się w priorytety Strategii "Europa 2020", które obejmują:

rozwój inteligentny (ang. smart growth), czyli rozwój gospodarki opartej na wiedzy i innowacjach,
rozwój zrównoważony (ang. sustainable growth), czyli wspieranie gospodarki efektywniej korzystającej z zasobów, bardziej przyjaznej środowisku i bardziej konkurencyjnej,
rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu (ang. inclusive growth): wspieranie gospodarki o wysokim poziomie zatrudnienia, zapewniającej spójność społeczną i terytorialną.

Ze względu na swój horyzontalny charakter, polityka wspierania klastrów stanowi ważny element składowy kilku dziedzin polityki gospodarczej, takich jak innowacyjna, regionalna czy przemysłowa. Klastry odgrywają ważną rolę w tworzeniu powiązań między podmiotami gospodarczymi, przedsiębiorstwami i jednostkami naukowymi, które to powiązania są kluczowym elementem stosowanych nowoczesnych modeli procesów innowacyjnych. Struktury klastrowe stanowią skuteczny mechanizm centralizacji zasobów i środków oraz jeden z najlepiej rozpoznanych sposobów stymulowania współpracy horyzontalnej w gospodarce. Klastry są w stanie wpływać na generowanie i przyspieszanie procesów rozwoju oraz mogą pełnić rolę biegunów wzrostu w skali całego regionu, a nawet kraju. Istotne znaczenie ma również powiązanie polityki klastrowej z rozwojem specjalnych stref ekonomicznych w celu podtrzymania długookresowych korzyści. Korzyści te wynikają z utworzenia atrakcyjnych warunków do prowadzenia działalności gospodarczej w strefach, a głównie w takich lokalizacjach, w których wyraźnie wykształciła się specjalizacja branżowa.

3. Rola klastrów

Tworzenie, a następnie rozwój klastrów w rejonie wiąże się z szeregiem zjawisk, które w pozytywny sposób wpływają na konkurencyjność i innowacyjność gospodarki lokalnej. Należą do nich:

kształtowanie rynku wyspecjalizowanych czynników produkcji, wśród których najistotniejsze są wiedza i wysokiej jakości kapitał ludzki,
rozwój infrastruktury naukowej w regionie i lepsze wykorzystanie jej przez podmioty gospodarcze,
stymulowanie przepływu wiedzy, procesów edukacji oraz absorpcji i generowania innowacji dzięki bliskości przestrzennej oraz interakcjom między podmiotami działającymi w ramach struktur klastrowych,
rozwój rozbudowanych sieci produkcyjnych składających się z wyspecjalizowanych poddostawców i kooperantów,
zwiększenie atrakcyjności lokalizacji dla bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ).

Działające efektywnie klastry są w stanie pomóc podmiotom gospodarczym, w szczególności małym i średnim przedsiębiorstwom, w polepszeniu ich pozycji konkurencyjnej. Firmy powiązane ze sobą w grupy posiadają większe możliwości niż gdyby działały w pojedynkę. Dotyczy to możliwości rozwoju, rozpoznania nisz produkcyjnych, dostępności do rynków eksportowych i prowadzenia polityki kadrowej i innowacyjności.

Perspektywa korzyści jakie mogą płynąć z inicjatyw klastrowych dla przedsiębiorstw zachęca potencjalnych uczestników, aby zaangażowali się w rozwój inicjatywy. Wspólne działanie pozwala na:

racjonalizację wewnętrznych procesów w firmach i instytucjach,
korzystanie z synergii pomiędzy partnerami,
wspólne korzystanie z zasobów i infrastruktury,
dzielenie, a tym samym zmniejszanie ryzyka podejmowanych działań,
generowanie dodatkowych zysków dzięki zmianie podejścia do konkurentów,
zwiększanie specjalizacji, co pomaga poszczególnym podmiotom skoncentrować się na kluczowych komponentach,
pozyskanie nowej wiedzy i doświadczeń, które dodają uzupełniających kompetencji,
rozszerzenie oferty produktów oraz możliwość oferowania pełnego systemu procesów i rozwiązań,
lepsze wykorzystanie dostępnych zasobów, możliwości produkcyjnych,
budowę bazy know-how,
poprawę dostępu do informacji i ograniczenie niepewności,
korzystanie ze wsparcia dla uczestników organizowanego przez inicjatywę,
zwiększenie przychodów poprzez nowe kanały sprzedażowe, dostęp do informacji o nowych rynkach, mniejsze bariery wejścia,
dostęp do infrastruktury budowanej na potrzeby klastra,
wzrost innowacyjności dzięki zwiększonej współpracy ze sferą badawczo-rozwojową.

Badania innowacyjności przedsiębiorstw prowadzonych w krajach UE dowiodły, że najwięcej współpracy i interakcji zachodzi między elementami systemu innowacyjnego na poziomie regionalnym. Regionalne systemy innowacyjne wykorzystują transfer wiedzy oraz bazują przede wszystkim na geograficznej bliskości, która jest kluczowym elementem funkcjonowania struktur klastrowych. W Europie 68% wynalazków pochodzi właśnie z układów klasteringowych.

4. Wspieranie klastrów

Konieczność wspierania i rozwoju klastrów w Polsce została przedstawiona w dokumencie "Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata 2007-2013". W dokumencie podkreślane jest znaczenie wspierania wspólnych działań przedsiębiorców o charakterze sieciowym, które ukierunkowane są na realizację przedsięwzięć innowacyjnych, właśnie w dużej mierze poprzez stymulowanie rozwoju klastrów. W kierunku strategicznym działania "Infrastruktura dla innowacji" zakłada się poprawę warunków, w których funkcjonują innowacyjne przedsiębiorstwa. W perspektywie finansowej 2007-2013 programy wsparcia klastrów wpisane zostały zarówno do ogólnonarodowych programów operacyjnych, jaki i regionalnych programów operacyjnych poszczególnych województw. Największe znaczenie we wspieraniu rozwoju klastrów na szczeblu ponadregionalnym ma - w Programie Operacyjnym Innowacyjna Gospodarka 2007-2013 (PO IG), Działanie 5.1 "Wspieranie powiązań kooperacyjnych o znaczeniu ponadregionalnym". Z tego programu na tworzenie i rozwój klastrów w latach 2007-13 Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości miała do dyspozycji 104,3 mln euro, czyli około 430 mln zł, jednak ogromna część tej kwoty nie została jeszcze wykorzystana. Do października 2012 r. PARP zatwierdziła do realizacji 23 projekty klastrowe na ponad 190 mln zł, z czego umowy zawarto na 133,7 mln zł. W ramach PO IG wspiera się klastry ponadregionalne, co oznacza współfinansowanie wyłącznie projektów, które są realizowane przez beneficjentów ostatecznych, działających na terenie dwóch i więcej województw. Potencjalne wsparcie z działania mogą tym samym otrzymać silne i relatywnie rozległe przestrzennie klastry bądź inicjatywy klastrowe. Klastry regionalne, a więc umiejscowione na terytorium jednego województwa, wpierane są poprzez regionalne programy operacyjne (RPO). Klastering wspierany jest także w ramach Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej, którym objęte jest pięć województw: warmińsko-mazurskie, lubelskie, podlaskie, świętokrzyskie oraz podkarpackie. Chcąc znaleźć środki na rozwój klastrów, należy sięgnąć do działania 1.4 "Promocja i współpraca", komponentu "Współpraca", poprzez który współfinansowane są projekty związane z budowaniem sieci współpracy, w tym związane z identyfikacją i rozwojem klastrów.

Odpowiedzialne za politykę rozwoju opartą o klastry w Polsce jest przede wszystkim Ministerstwo Gospodarki. Wzrostem świadomości roli klastrów oraz znaczenia gospodarki opartej na klastrach wśród grup docelowych zajmuje się Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP), która realizuje działania na rzecz promocji klastrów i klasteringu. Natomiast współdziałający z Ministerstwem Gospodarki i PARP-em Związek Pracodawców Klastry Polskie oddziałuje na kształtowanie optymalnych regulacji oraz dba o to, aby polityka państwa była kierowana do tych, którzy są bardziej przedsiębiorczy i innowacyjni. Związek podejmuje się działań wspierających rozwój klastrów i idei klasteringu. Inicjuje i organizuje współprace między inicjatywami klastrowymi i ich członkami, podejmuje działania na rzecz podnoszenia innowacyjności członków powiązań kooperacyjnych i inicjatyw klastrowych zrzeszonych w Związku. Realizuje projekty z wykorzystaniem dofinansowania z funduszy celowych, promuje klastry oraz prowadzi działalność na rzecz współpracy przedsiębiorców z przedstawicielami nauki.

5. Internacjonalizacja inicjatyw klastrowych

Do ważnych elementów polityki klastrowej należą działania mające na celu internacjonalizację inicjatyw klastrowych. Prowadzą one do wzajemnego wymieniania się doświadczeniami i intensyfikacji transferu technologii z ośrodków najbardziej innowacyjnych w Europie. Coraz większego znaczenia nabiera umiędzynarodowienie działalności klastrów. Związane jest to z procesem globalizacji gospodarki światowej i integracji europejskiej oraz związanymi z tym korzystniejszymi warunkami przepływu zasobów, a także zwiększoną specjalizacją łańcucha wartości ponad granicami kraju. Otwarcie nowych rynków prowadzi do tego, że inicjatywy klastrowe powinny być otwarte także na partnerów zagranicznych i międzynarodową współpracę. Struktury klastrowe mają duże znaczenie w kontekście przyciągania do Polski kapitału zagranicznego i przyczyniają się przez to do zwiększenia udziału danego państwa lub regionu w procesach umiędzynarodowienia produkcji. Klastry stanowią czynnik zwiększenia atrakcyjności danych lokalizacji dla działalności gospodarczej i przyczyniają się przez to nie tylko do zwiększenia napływu BIZ, ale przede wszystkim do trwałego związania inwestorów z zagranicy z gospodarką narodową.

Zakończenie

Wzrost zainteresowania klastrami jest bardzo zauważalny. Powstaje wiele inicjatyw i przedsięwzięć odwołujących się do tej koncepcji, a za kilka lat mogą stać się najważniejszym filarem współczesnej gospodarki. Utrzymanie międzynarodowej konkurencyjności gospodarki jest coraz większym wyzwaniem i wymaga gruntownej modyfikacji strategii biznesowych i polityki gospodarczej w naszym kraju. Pozytywnym zjawiskiem w ostatnim czasie jest duża dynamika polskich inicjatyw klastrowych. Koncepcja klastrów zyskuje w Polsce na popularności, a ich rosnące znaczenie i wpływ na rozwój gospodarczy przyczyniły się do ukształtowania polityki klastrowej. Klastry są wskazane również dla rozwoju innowacyjnej gospodarki, co potwierdzają sukcesy klastrów na całym świecie. U ich korzeni tkwi przede wszystkim współpraca. Nawiązywanie, wykorzystywanie i utrzymywanie kontaktów biznesowych w obrębie tego samego rynku umożliwia wspólne przełamywanie jego barier i tworzenie korzystniejszych relacji z zewnętrznymi podmiotami. Niezbędna jest jednak umiejętność podejmowania wspólnych działań z najbliższymi konkurentami. W Polsce klastering jest nadal w fazie rozwoju i dlatego tym bardziej warto uczyć się i szukać własnych rozwiązań w oparciu o doświadczenia innych.

Streszczenie

Klastry zapewniają przedsiębiorstwom dużą szansę na lepszy rozwój, umożliwiają wzajemną pomoc, współpracę i współdziałanie w rozwiązywaniu występujących problemów produkcyjnych, finansowych, logistycznych, kadrowych i w kontaktach z dużymi, silnymi kapitałowo firmami. Pozwalają przedsiębiorstwom lepiej dostosować się do specyfiki współczesnej gospodarki i wykazywać wysoki poziom konkurencyjności i innowacyjności. Coraz większa popularność oraz znaczenie koncepcji systemów klastrowych i wpływ klasteringu na rozwój gospodarczy, spowodowały ukształtowanie polityki wspierania klastrów, której przykładem jest rozwijana w ostatnich latach, w dużej mierze przez OECD, koncepcja polityki rozwoju oparta na klastrach (ang. Cluster-based policy). Koncepcja klastrów staje się również istotnym elementem polityki gospodarczej Unii Europejskiej, wpisując się w priorytety Strategii "Europa 2020". Współpraca przedsiębiorstw z danego regionu między sobą oraz z jednostkami naukowymi i instytucjami, a więc struktura klastrowa, wpływa istotnie na innowacje dzięki wspólnym projektom rozwojowym, co w efekcie daje możliwość rozwoju tych przedsiębiorstw. Istnienie na danym obszarze silnych i konkurencyjnych klastrów wpływa także na szybszy rozwój danego regionu i wzrost bogactwa społeczeństwa. Dodatkowo obecność klastrów w danym regionie wpływa na jego rozpoznawalność i promocję, dzięki czemu staje się jeszcze bardziej atrakcyjny dla inwestorów.

Materiał opracowany na Międzynarodową Konferencję Gospodarczą, któa odbyła się w Warszawie

Anna Figiel, UMK i Bogdan Węgrzynek, ZPKP